تدابیر مدیران،برای رفع چالش تأمین آب مزارع کشاورزی گیلان چیست؟

امسال با توجه به کمبود منابع آب، سال بسیار سخت آبی را در پیش داریم بنابراین کشاورزان ضمن مشارکت و همکاری با دستگاه‌های ذیربط، توصیه‌ها را جدی بگیرند تا بتوانیم از این مرحله نیز با موفقیت عبور کنیم.

در حال حاضر کشاورزان لایروبی انهار بین مزارع و شخم زمستانه را انجام دهند، زیرا رهاسازی آب از سوی شرکت آب منطقه‌ای از زمان نشاء خواهد بود؛ ضمن اینکه دهیاران نیز همکاری لازم را برای توزیع و مدیریت آب داشته باشند.

خشکسالی که در ۲ سال اخیر بیش از هر زمان دیگر در استان باران‌خیز گیلان خودنمایی کرده است، حال با کاهش ۶۰ درصدی منابع آبی سد سفیدرود به عنوان اصلی‌ترین منبع تغذیه کننده کشاورزی استان، چهره‌ای خطرناک‌تر و جدی‌تر به خود گرفته است.

گیلان ۲۳۸ هزار هکتار شالیزار دارد؛ ۱۷۱‌هزار هکتار آن تحت پوشش شبکه سد سفیدرود است؛ این سد روی رودخانه سفیدرود و در پایین دست محل تلاقی ۲ رودخانه قزل اوزن و شاهرود در ۷۵ کیلومتری جنوب شهر رشت و در مجاورت شهر منجیل احداث شده، اما حوضه آبریز آن از ۸ استان کشور تغذیه می‌شود.

ظرفیت سد سفیدرود نسبت به سال‌های اولیه آغاز راه اندازی آن از یک میلیارد و ۷۰۰ میلیون متر مکعب با رسوب‌های جمع آوری شده در این سال‌ها در زمان کنونی به یک میلیارد و ۵۰ میلیون مترمکعب کاهش یافته است؛ اما اکنون با چیره شدن خشکسالی ذخیره آن در ماه‌های پایانی و پرباران سال نه تنها پر نشده، بلکه طبق آمار‌های رسمی به نیمه هم نرسیده است.

از یکسو خشکسالی و کاهش بارندگی‌ها و از سوی دیگر با برداشت‌های مستقیم از آب‌های سطحی بالادست به ویژه در ۲ دهه اخیر، تأمین آب اراضی کشاورزی این استان با چالش مواجه شده است و این شرایط چشم انداز روشنی را برای کشاورزان ترسیم نمی‌کند.

گزارش شرکت آب منطقه‌ای گیلان از کاهش بیش از ۶۰ درصدی سد سفیدرود با ذخیره حدود ۳۷۰ میلیون متر مکعب آب در سد سفیدرود نسبت به مدت مشابه سال گذشته حکایت دارد.

تأمین آب ۱۷۱ هزار هکتار از ۲۳۸ هزار هکتار شالیزار در استان انجام می شود. اگرچه این کاهش ۶۰ درصدی در سد سفیدرود وجود دارد که این میزان از آغاز ساخت سد تاکنون کم نظیر است، اما انتظار می‌رود با ورود آب بارش‌های زمستانه با توجه به پوشش برفی و همچنین بارش‌های بهنگام در حوضه سفیدرود رود این میزان جبران شود.

شرکت آب منطقه‌ای گیلان برای تأمین آب مورد نیاز شالیزار‌ها علاوه بر استفاده از سد سفید رود؛ از تجهیز، تعمیر و راه اندازی حدود ۹۱۰ دستگاه پمپ، ۴۵۴ ایستگاه پمپاژ، ساخت و آبگذاری ۳۷۰ سردهنه خاکی با محوریت مناطق سنتی آبخور و لایروبی ۵۰۰ کیلومتر از انهار برای استفاده بهینه آب استفاده می‌کند.

لایروبی تمامی انهار در یک مرحله امکان‌پذیر نیست و لایروبی با اولویت انجام می‌شود که برای امسال ۵۰۰ کیلومتر هدف‌گذاری شده است.

در گذشته بسیاری از لایروبی انهار توسط مردم انجام می‌شده است و در حال حاضر بیشترین تلفات آب در بین مزارع است، زیرا لایروبی انهار انجام نمی‌شود آب به طور صحیح در بین مزارع به پایین‌دست انتقال پیدا نمی‌کند و امسال نیز انجام این امر توسط مردم بسیار مهم است.

علاوه بر استفاده از منابع آب در دسترس برای آماده‌سازی اراضی کشاورزی با توجه به میزان ذخیره سد، ناگزیر به نوبت‌بندی آب نیز هستند.

آمار‌های ارائه شده هواشناسی گیلان نیز اطلاعات قابل توجهی از وضعیت بارش‌ها و دما در استان طی سال زراعی (از مهر ماه هر سال تا شهریور ماه سال بعد را سال زراعی گویند) نسبت به سال گذشته و بلندمدت به دست می‌دهد.

از ابتدای سال زراعی ۱۴۰۰ (ابتدای مهر ماه) تا پایان بهمن ماه گذشته، به طور متوسط در سطح پهنه گیلان (شامل نواحی جلگه ای، کوهستانی و دامنه ها) حدود ۵۷۸ میلیمتر بارش اتفاق افتاده است که این مقدار در مقایسه با شرایط متوسط بلندمدت، حدود ۴ درصد کاهش و در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته ۱۳ درصد افزایش داشته است.

به همین ترتیب در مجموع در نواحی جلگه ای، ۸۱۵ میلیمتر بارش به ثبت رسیده است که در مقایسه با شرایط متوسط بلندمدت، ۲ درصد کاهش و در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته ۲۵ درصد افزایش داشته است؛ بنابراین در نگاه کلی، مجموع بارش از ابتدای سال زراعی تا پایان بهمن ماه، مشابه شرایط متوسط بلندمدت استان بوده است، اما اگر به تفکیک ماه‌ها، میزان بارش استان را بررسی کنیم طی ماه‌های مهر، آبان و دی، شرایط ترسالی و ماه‌های آذر و بهمن، کم بارشی بر استان حاکم بوده است.

همچنین به‌ترتیب طی ماه‌های مهر، آبان و دی در نواحی جلگه‌ای گیلان میزان بارش به ترتیب ۲۷ درصد، ۱۳ درصد و ۵۲ درصد افزایش و طی ماه‌های آذر و بهمن ۶۷ و ۴۱ درصد کاهش یافته است.

از نظر تقسیم بندی منطقه‌ای نیز از ابتدای سال زراعی تا پایان بهمن ماه مناطق غربی و شرقی گیلان به ترتیب ۵ و ۱۰ درصد افزایشِ بارش و مناطق مرکزی و کوهستان‌های گیلان به ترتیب ۱۰ و ۱۹ درصد کاهشِ بارش را در مقایسه با شرایط متوسط بلندمدت تجربه کردند.

گرمایش هوا طی امسال تا حد زیادی وابسته به شرایط الگوی آب و هوایی حاکم بر استان و فراوانی وقوع باد جنوبی (باد گرم) در گیلان بوده است که این شرایط علاوه بر کاهش بارش، موجب افزایش تبخیر سطحی به ویژه در سطح مزارع و شالیزار‌ها و کاهش ذخایر آب‌های سطحی شده است.

بارش ماه‌های اسفند و فروردین علاوه بر تداوم تأمین آب برای منابع زیرزمینی مانند چشمه‌ها و چاه‌ها، در مقوله آب‌های سطحی، افزایش دبی رودخانه‌ها، تأمین ذخیره آبیِ آب بندان‌ها و مهم‌تر از همه، تأمین آب شالیزار‌ها برای مرحله شخم، اعم از شالیزار‌های تحت آبیاری شبکه سد سفیدرود و شالیزار‌های سنتی آبخور اهمیت بسیاری دارد.

نکته حائز اهمیت دیگر اینکه نیاز آبی حدود ۷۰ درصد از شالیزار‌های گیلان (که عمدتا در جلگه مرکزی گیلان واقع شده اند)، از شبکه آبیاری سد سفیدرود تأمین و تغذیه می‌شوند بنابراین شرایط بارشی حوضه آبریز سدسفیدرود نقش مهم در میزان ذخیره آبی این سد برای فصل کشت ایفا می‌کند.

متأسفانه میزان حجم آب ذخیره شده پشت سد سفیدرود تا پایان بهمن ماه ۱۴۰۰ در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته، کاهش چشمگیری را نشان می‌دهد.

یکی از عوامل بسیار مهم و تأثیرگذار در آورد آبی سد سفیدرود به ویژه برای ماه‌های اسفند و فروردین، پوشش برف حوضه آبریز سد است که به تدریج طی این ۲ ماه با توجه به افزایش تدریجی دمای هوا در مناطق کوهستانی و همچنین وقوع بارش‌های رگباری که به ذوب برف کمک می‌کند موجب افزایش دبی ورودی و حجم ذخیره آبی سد می‌شود.

مقایسه میزان پوشش برف حوضه در پایان بهمن ماه بیانگر افزایش ۷۰ درصدی میزان پوشش برف مناطق کوهستانی حوضه سد سفیدرود در مقایسه با سال گذشته است بنابراین این شرایط، نوید آن را می‌دهد که با وجود کاهش قابل ملاحظه میزانِ آورد سد سفید رود، طی هفته‌های آتی با توجه به ذوب تدریجی پوشش برف بر میزان ذخیره آبی سد افزوده شود.

برای تولید برنج ۲ شخم در شالیزار‌های استان یکی در زمستان و شخم دوم در بهار انجام می‌شود.

با توجه به کمبود آب پشت سد‌ها برای تغذیه فصل کم بارش، شخم زمستانه پیشنهادی برای سیراب کردن اراضی شالیزاری است.

شخم زنی در این فصل سبب آمادگی بهتر خاک برای کشت با تکیه بر آب باران دانست و با اشاره به افزایش نزولات جوی از کشاورزان خواست از آب‌های سطحی و بارش‌های این روز‌ها استفاده کنند و زمین‌های خود را هر چه سریعتر شخم بزنند.
زیر خاک رفتن کاه و کلش با انجام شخم زمستانه علاوه بر دفع آفات، موجب بهبود کیفیت خاک شالیزار، کاهش مصرف کود و افزایش تولید در کشت بعدی می‌شود.

سالانه زراعت برنج در ۲۳۸ هزار هکتار از اراضی شالیزاری گیلان انجام می‌شود.
گیلان بزرگترین تولیدکننده ارقام بومی و با کیفیت برنج در کشور به شمار می‌آید که با ۲۳۸ هزار هکتار اراضی شالیزاری، رتبه اول کشور را از لحاظ سطح زیرکشت و همچنین رتبه دوم تولید برنج را به خود اختصاص داده است.

به نظر می‌رسد آوای خشکسالی در گیلان امسال نیز در این سرزمین طنین انداز می‌شود، اما آنچه که اکنون اهمیت دارد همگام بودن کشاورزان با برنامه‌های آب منطقه‌ای و جهاد کشاورزی و رعایت جدی توصیه‌ها است تا با کمترین آسیب خشکسالی روبرو شوند و بتوانند حلاوت برداشت برنج را بچشند.