شب یلدا؛ از چارچار زمستان تا چله بزرگه و کوچیکه

طولانی‌ترین شب سال یعنی آخرین شب پاییز، یلدا یا شب چله نام دارد و بنا بر آنچه از ایران کهن باقی مانده است، این شب توسط ایرانیان جشن گرفته می‌شود. تاریخچه شب یلدا به باورهای کهنی از ایرانیان باستان باز می‌گردد که در متون مختلف نقل شده‌اند.

شب یلدا در شهرهای مختلف کشور به شب چله معروف است، این شب در ایران پیشنیه دیرینه‌ای دارد و مردم در این شب با شرکت در شب‌نشینی‌های طولانی و خوردن انواع میوه و تنقلات سعی در بهتر گذراندن طولانی‌ترین شب سال دارند. با این وجود مردم در شهرهای مختلف برای استقبال نخستین روز از سردترین فصل سال میراث دار آیین‌های مختلف هستند و این شب کهن را با رسم و رسوم خاص خود پاس می‌دارند و چله برایشان نمادی از شادی و سرور می‌شود.

روایت شب چله در فرهنگ عامه مردم شهرضا

حمید صدری پژوهشگر فرهنگ و مؤلف فرهنگ عامه شهرضا در گفت‌وگو با خبرنگار فارس در باره شب یلدا گفت: واژه چله برگرفته از چهل (معین، ذیل واژه) و مخفف چهله (دهخدا، ذیل واژه) و صرفاً نشان دهنده گذشت یک دوره زمانی معین است نه الزاماً چهل روز، این نام‌گذاری برای دو مقطع زمانی در گاه شمار ایرانی در طول یک سال خورشیدی با کار کردی عامیانه است، یکی در آغاز تابستان (تیر ماه) و دیگری در آغاز زمستان (دی ماه) است و هر یک متشکل از دو بخش بزرگ (چهل روز) و کوچک (بیست روز) است.

وی می‌گوید: چله زمستان از اول دی (در تقویم کنونی ایران) آغاز می‌شود و تا دهمین روزِ بهمن ماه ادامه دارد، به این ایام چلّه بزرگ می‌گویند و از دهم بهمن تا پایان این ماه چله کوچک نامیده می‌شود.

صدری ادامه داد: در شهرضا از زمان‌های قدیم شب یلدا را «شب چله» می‌نامیدند، در این شب مانند سایر شهرهای ایران با جمع شدن دور کرسی، زیر نور چراغ‌های قدیمی با شنیدن خاطرات افراد سالخورده و داستان‌های قدیمی سعی می‌کردند بر سیاهی خسته کننده شب غلبه کنند.

پژوهشگر فرهنگ و مؤلف فرهنگ عامه شهرضا ادامه داد: کشمش سبز( بندی)، سنجد، توت خشک،گندم برشته، نخودچی و تنقلات بومی همراه با انار، شب چر‌ه‌هایی است که مردم شهرضا  پای کرسی در کنار هم می‌خوردند.

رسم بردن شب چله‌ای برای عروس و داماد

وی با بیان اینکه یکی از رسم‌های خوب و شادی بخش مردم شهرضا در این شب «بردن شب چله‌ای» برای عروس و داماد است که هنوز هم در بین مردم رایج است، عنوان کرد: در این شب خانواده‌های زوج‌هایی که عقد هستند و هنوز زندگی مشترک با هم را شروع نکرده‌اند، برای عروس یا داماد خود مقداری آجیل، میوه و لباس یا یک تکه طلا به عنوان هدیه قبل از غروب آفتاب یا یکی دو شب قبل از شب چله(یلدا) می‌برند،که به آن «دستمال شب چله‌ای» می‌گویند و طرف مقابل هم این کار را تکرار می‌کند.

صدری اعتقاد دارد در دوره کنونی با گسترش میوه‌آرایی و تزیین سفره‌ها برای شب یلدا این  رسم در شهرضا مانند سایر جاها رنگ و بوی تازه‌ای گرفته است.

خوراکی‌های حاضر در سفره یلدا هر یک نمادی از سنت‌های کهن ایرانی هستند

انواع خوراکی‌های حاضر در سفره یلدا  هر یک نمادی از سنت‌های کهن ایرانی هستند، انار گل سرسبد این خوراکی‌هاست که با پیشینه‌ای چند هزار ساله، رنگ و بویی بهشتی به شب یلدای ایرانی می‌دهد.

یک پژوهشگر فرهنگ فارسی با اشاره به خوراکی‌هایی که به عنوان شب‌چره در شب یلدا بر سر سفره گذاشته می‌شوند، به اهمیت انار بیش از بقیه اشاره می‌کند و می‌گوید: از دیرباز بر خوان شب چله، نان، شیرینی، خشکبار، دانه‌های خوراکی و میوه می‌گذارند ولی گل سرسبد همه این خوراکی‌ها که رنگ و بویی بهشتی به خوان شب چله می‌دهد، انار است.

وی بیان کرد: زادگاه انار، ایران است و ایرانیان از دیرباز موفق به کشت نمونه‌های پربازده آن شدند، ریشه کهن واژه انار، در زبان فارسی، هم‌دانه است که به معنی هم‌نشینی دانه‌های فراوان در کنار همدیگر و نشان از پُردانگی آن است و سرخی انار نیز نزد مردمان یادآور سرخی خورشید به هنگام فروخفتن و برآمدن یا زایش دوباره است.

این پژوهشگر فرهنگ فارسی درباره تاریخچه هندوانه شب چله گفت: یکی دیگر از میوه‌های نمادین که در شب چله بر سفره گذاشته می‌شود، هندوانه سرخ و شیرین است، اگرچه نهادن هندوانه گرد و سرخ به نشانه خورشید بر سفره شب چله دیرینه‌ای چند صد ساله دارد و بر زیبایی‌های این جشن می‌افزاید اما برعکس انار ریشه در فرهنگ ایران باستان ندارد.

وی ادامه داد: هندوانه سفری طولانی را در درازنای تاریخ پشت سر گذاشته است تا بر سفره  شب یلدای ایرانیان نشسته است، خاستگاه جد مشترک همه انواع هندوانه، کشور نامیبیا در جنوب غربی آفریقاست، هندوانه در قرن هفتم میلادی به هند که آن زمان همسایه ایران بود رفت و کشت شد و از آنجا به ایران آمد و به عنوان یک میوه هندی در ایران به نام هندویانه یا هندوانه مشهور شد که واژه هندوانه، صفت نسبی و به معنی منسوب به هندُوان است ولی خود هندی ها به آن تربوز یا تربزه می‌گویند که ریشه اصلی و سانسکریت این واژه ترمبوجم است.

این پژوهشگر فرهنگ فارسی اعتقاد دارد، این که گفته می‌شود چون در فرهنگ سنتی خوراکی‌های ایرانی، هندوانه طبعی سرد دارد پس نباید آن را در شب یلدا خورد، درست به نظر نمی‌رسد چون طبق همان سنت خوراکی‌ها، غذاهای سرد و گرم در کنار هم تعادل ایجاد می‌کنند و مصلح یکدیگر هستند. به طور مثال خوردن شیرینی و یا آجیل که طبع گرم دارند، سردی هندوانه را تعدیل می‌کنند، چنانکه انار را هم به همین دلیل با نمک و گلپر می‌خورند.

انگورهایی که تا شب چله عمر می‌کردند

بدون شک یکی از بهترین اسناد تاریخی در این زمینه، حافظه پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌هاست. به گفته‌ خیلی‌ از این عزیزان یکی از کارهایی که در ایام قدیم انجام می‌گرفته درست کردن کشمش بوده به این صورت که مقداری انگور را در یک پارچه‌ می‌پیچیدند و در زیرزمین خانه‌ها نگاه می‌داشتند تا به کشمش تبدیل شود.

از شب یلدا تا چله کوچیکه و چله بزرگه

فصل زمستان که از شب یلدا شروع می‌شود، دارای دو تا چله است: یکی چله بزرگه و دیگری چله کوچیکه. چله بزرگه چهل روز است و از اول دی ماه شروع و تا دهم بهمن ادامه دارد، چله کوچیکه بیست روز است و از یازدهم بهمن آغاز  و تا سی‌ام بهمن ادامه دارد. چله کوچیکه خیلی سردتر از چله بزرگه است که به روایت قدیمی‌ها آنقدر سردتره که چله کوچیکه به چله بزرگه می‌گوید «اگر من عمر تو را داشته باشم، بچه را زیر کرسی و نانوا را کنار تنور از سرما خشک می‌کردم».

چار چار سردترین روزهای فصل زمستان است

به گفته قدیمی‌ها چار چار سردترین روزهای فصل زمستان است. چارچار شامل چهار روز آخر چله بزرگه و چهار روز اول چله کوچیکه می‌شود که روی هم دو تا چهار روز یعنی هشت روز است، هر گاه در دمای هوا تغییری ایجاد می‌شود، می‌گویند زمین نفس کشیده؛ چهل و پنج روز اول که از زمستان می گذرد یعنی پانزدهم بهمن زمین نفس دزده می‌زند، یعنی تغییر دما در این دوره خیلی محسوس نیست و پنجاه و پنج روز که از فصل زمستان می‌گذرد یعنی بیست و پنجم بهمن زمین نفس آشکار می‌زند، یعنی تغییرات محسوسی در هوا به وجود می‌آید و هوا رو به گرم شدن می‌رود تا اینکه در اواسط و اواخر اسفند آب و هوا و زمین و مردم برای فرا رسیدن بهار آماده می‌شوند.

اهمن و بهمن پسران ننه سرما

پس ازچار چار نوبت به اهمن و بهمن پسران پیرزن (ننه سرما ) می‌رسد که خودی نشان دهند. روز آخر چله بزرگ «سده» نام دارد که بابرپایی آتش و فریاد ”سده سده پنجاه به نوروز» شروع چله کوچک را اعلام می‌کردند. این دوبرادر ( چله بزرگ و کوچک ) در هشت روز با دیگر و در کنار همدیگر هستند که آن ۸ روز را « چار چار» می‌نامند که به چهار روز آخر چله بزرگ و چهار روز اول چله کوچک گفته می شود و عقیده بر آن است که در این ۸ روز درختان برای بیدار شدن از خواب زمستانی آماده و مهیا می‌شوند.

روز اول اسفند را اهمن و ۱۰ روز دوم اسفند را بهمن می‌گویند و این ۲۰ روز ممکن است آنقدر بارندگی باشد که این دو برادر به دو چله طعنه بزنند، با توجه به شعری که قدیمی‌ها می‌خواندند:

(اهمن و بهمن، آرد کن صدمن، روغن بیار ده من، هیزم بکن خرمن عهده همه با من )

شب یلدا در اصفهان

اصفهان هم مانند نقاط دیگر کشور رسوماتی دارد که با بقیه استان‌ها مشترک است، از جمله این رسومات جمع شدن خانواده در منزل بزرگ‌ترها، داستان‌سرایی، شاهنامه‌خوانی و تناول خوراکی‌هایی مثل میوه‌های فصل بوده است.

در تاریخ اصفهان مردم فصل زمستان را به دو برهه «چله» و «چله ‌کوچیکه» تقسیم می‌کردند که البته برخی «چله» را «چله بزرگه» می‌نامند؛ شب چله در اصفهان عنوان مجزایی داشته است که خود به دو بخش «چله زری» (ماده) و «عمو چله» (نر) نام‌گذاری می‌شود و دلیل این گونه نام‌گذاری به این خاطر بود که از گذشته تاکنون همه موجودات و اشیا را بر اساس جنس مذکر و مؤنث تقسیم می‌کردند.

جشن یلدا در اصفهان با گرد هم آمدن و شب‌نشینی اعضای خانواده و اقوام در کنار یکدیگر برگزار می‌شود. آیین شب یلدا یا شب چله، همراه با خوردن آجیل مخصوص، هندوانه، انار و شیرینی و میوه‌های گوناگون است که همه جنبه نمادین دارند و نشانه برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی هستند.

در گذشته نوشیدنی شب یلدا به طور معمول چای و شربت و گاهی مخلوط برف و شیره انگور بود. پلو ماهی، و یا غذاهای محلی مانند کوفته، چرب و شیرین از غذاهایی است که در این شب طبخ و مصرف می‌شد.

 شب یلدا در خانه پدربزرگ و مادربزرگ

بدون شک یکی از مهم‌ترین آداب و رسوم شب یلدا در ایران سپری کردن و جشن گرفتن در خانه پدربزرگ و مادر بزرگ است. اگر پدر بزرگ و مادر بزرگ‌تان در قید حیات هستند، بهترین مکان برای جمع شدن اعضای خانواده خانه آن‌ها است. جمع شدن همه فامیل در خانه یکی از بزرگان یکی از آداب و رسوم ایرانی‌ها در شب یلدا است که حتی برای خارجی‌ها نیز جذابیت دارد. تعریف کردن خاطرات توسط افراد بزرگتر جمع، فال گیری، شاهنامه خوانی، حافظ خوانی از مهم‌ترین آداب و رسوم ایرانی‌های در شب یلدا است.

تغییر مراسم شب چله از گذشته تا حال

خیلی از آداب و مراسم شب یلدا از گذشتگان به یادگار مانده اما به مرور زمان دستخوش تغییراتی نیز شده است. با اینکه باورهای خرافی بسیار کمتر شده‌اند و کمتر کسی تا صبح برای دیدن تولد دوباره خورشید بیدار می‌ماند اما هنوز هم مهمانی گرفتن مخصوصا در خانه بزرگ فامیل، جشن و شادی، شعرخوانی و قصه گویی و تناول خوراکی‌ها و میوه‌های سرخ که نماد خورشید هستند در جای جای ایران رایج است. این روزها در شب یلدا به فال حافظ بیش از دیگر آداب پرداخته می‌شود و انار و هندوانه میوه‌های اصلی سفره یلدا به حساب می‌آیند. مهم‌تر از هر چیز گرامیداشت بزرگان و دور هم جمع شدن فامیل برای گذراندن این طولانی‌ترین شب سال با خوشی و آرزوهای خوب است.